የኢትዮጵያ_ረጅም_የሕዝብና_የመንግስት_ታሪክ.pdf

• word cloud

• Extraction Summary

ና የኢትዮጵያ መንግሥት ውስጣዊ አካል ነበር ። የዘመኑ የአረብ ታዋቂ የጅ ኦግራፊያ ምሁር ኢድሪስ እንዳረጋገጠው ደግሞ በአስራ ሦስተኛው ምዕተ ዓመት ጀምሮ ለረጅም ዘመን የኢኮኖሚ ታና ት ችግር በነበረበት በሰሜን ኢትዮጵያ ከ እስከ በ ሦስቱም የተጠቀሱ አገሮች የኢ በኩል ውሉ በ ኢጣሊያኖች ማለትም በ አንን ልነት ለማጥፋት የጋራ አቋም እስኪወሰዱ ድረስ ለሀያ አራት ና የበሽታ ዘመን በአገሪቱ ውስጥ በትግሬና በሸዋ ፊውላል ት። መንቋጣ የኢትዮጵያ አንድ ሌላው የፖለቲካ ድል ደግሞ በወዛደር ምሁራን ስመምሽ እና በፍሬድሪክ ኤንግልስ ሮል ማርክስ ረታዊ የፊውዳሊዝም ገጽታዎች ማለትም ከመሬት ር ሚንይ። እንደዚህ የሥልጣንና የግል ሀብ ት ሕግ በሌለበት ሥርዓትና ሕብረተሰብ የተጠቀሱ የሕብረተሰቡ ክፍሎች በሙሉ የንጉሠ ሎሌዎች አገልጋዮች አሽከሮች ገባሮችና ባሮች ናቸው። በዚህ ሥርዓትና ዘመን ንጉሥ ወይም መንግሥት የሕብረተሰቡ ተቆጣጣሪ ጌታ ነው ። ነገሥታትና ካህናት የሕብረተሰቡ ገዥዎችና አስተማሪዎች ናቸው ። ተጨወ መንግ ት ዕድገት ለውጥ የማይታይበት ቀላል የም ቻው ልዩ ጀት ስልት ነው ። ፅክበርጩ ፅህርክ «ዜበ ዐዐ ዞሳክ ክረ «ርበሠልዐ መር ጩ ክህ ሌህይከር ጸበዕ ከሬ በርሃፎየርፎ በ ርከጻቦደ። ም ጨፎቪሮ ከፎ ፀርበዐበህር ጠበ የርበበይበ ህበህርከር ከሃ ቁ ዐሀ የ።ከ። ክሀ ፔ ደም መአና ሪና ይወኮ ሀወ ው መድ መ ።ዕ ፐህ ዕፀ ሮስህያክ ያሀባ ደሀነወይ ኔ ይሃ የዐበህዐህ ጠህፀበቬጠ ከ ።ዜጫ ጄኔ ዜ ዜጌ ረኔ ዝኔ ና ፌ ሽ ቅ ል ትና ጀም ኛሪ እሌን ር ብሃ ሆቼ ነ ያሰሁ ት ጅንት ላሚ ጭ ስያ ን ደ ኤሪን ም ነ ፈር መ።

• Cosine Similarity

የኢትዮጵያ ታሪክ ዕድገትና ሂደት በጥንት ዘመን ከ ዓመተ ዓለም እስከ ዓመተ ምሕረት ኾንት የሀበሻ የአማልክትና የቅመማቅመም አገር በ ዓመተ ዓለም የታሪክ መረጃ ለ ው ርር የኾንት ምርትና ንግድ ዊ ጋ ቤ ህፍ ሣ ህህ ፍዋ ፍቁ ክ ቹዋ ቹ «ሣፍ የደአማታውያን መንግሥት ከ ዓመተ ዓለም እስከ ዓመተ ምሕረት የታሪክ መረጃ መሣሦ ደአማት የኢትዮጵያ የሥልጣኔመነጃ የኦክሱማውያን መንግሥት በዘመነ ክርስትና ከ እስከ የታሪክ መረጃ ። ዶ የኢትዮጵያ ጥንታዊው የገባር አገልግሎት በሸዋ በ ሠንጠረዥ በአራተኛው ምፅተ ዓመት የአክሱማውያን የፊደልና የቁጥር ገበታ በአስራ አራተኛው ምዕተ ዓመት የደቡብ ኢትዮጵያ መንግሥታት የመሬት «ጠሮና የድርገነት በቃ ቸችች ንኬ ት ሓር ከ ልይ በመካከለኛው ዘመን የኢትዮጵያ የሥልጣን ባላንጣ አዴዎችና ሱልጣኖች በታላቁ ፍለሳ ሂደት በሀዲድ ሲዳማ ተዛማጅ ማህበረሰቦች መካከል የተፈ ጠረው ሲንገጉዊጭስቲቂካዊ ግንኙነት ርራብ ቬር«ሽ በአስራ ስድስተኛው ምዕተ ዓመት የኦሮሞ የዘር ሐረግ ከባህርይ ዘገባ ህ ካርታ መመ የኢትዮጵያ ሪፐብሊክ ክልሎች በ ር የኢትዮጵያ የቋንቋ ቤተሰቦች ስርጭትና ስብጥር ። በዚህ ረገድ አንደኛ በዋሽንግተን ዲሲ ከተማ በሀዋርድ ዩኒቨርስቲና በታላቁ የአሜሪካ የኮንግሬስ ቤተ መጻሕፍት ለፒኤችዲ ዲግሪ በታዋቂ የታሪክ ምሁራን ምክርና ድጋፍ ከ እስከ ድረስ ባለው ዘመናዊ የኢትዮጵያ ታሪክ ላይ በተለይ ባካሄድኩት ጥናት መሠረት በአብዮቱ ዋዜማ የኢትዮጵያ መሠረታዊ የፖለቲካ የኢኮ ኖሚና ማህበራዊ ችግሮች በደቡብ የመሬት የብሔረሰብ የሃይማኖት የባህል ድርብርብ ጥያቄ በሰሜን ደግሞ የኤርትራ ልዩ የፖለቲካ ችግር እንደሆኑና የችግሮችም ታሪካዊ መነሻ በአገሪቱ ታሪክ በአለፈው ምዕተ ዓመት ለማዕከላዊው መንግሥት ምዕክልና በተካሄደው የአገር ግምባታ ትግል ወቅትና ሂደት ውስጥ እንደሆነ ለማወቅ ችያለሁ ። ላ ጌ ድ ኀሦ ክፍል ኣንድ የጥናቱ ቴዎሪና ስልት የኢትዮጵያ ምድር ሕዝብና መንግሥት የታሪክና የቅድመ ታሪክ ትርጉም በዚህ ዓለም ላይ የሰው ልጅ ዘመን ማህበራዊ ሕይወትና ሥራ ቅድመ ታሪክና ዘመነ ታሪክ ተብሎ በሁለት ዋና ዋና ክፍለ ዘመናት ይከ ፈላል ። ከእነዚህ ጥንታዊ የድንጋይ ላይ ጽሑፎች ከቅርብ ዓመታት በፊት ከኤርትራና ከትግራይ የተገኙትና በዓመተ ዓለም ከ እስከ ድረስ ባለው በአንድ ምዕተ ዓመት ውስጥ ራሳቸውን የደአማት ነገሥታት ብለው በሚጠሩ በኢትዮጵያ ጥንታዊ ነገሥታት በሁለቱም በደአማትና በሳባ ቋንቋዎችና ፊደሎች የተጸፉ ከአሥር በላይ ዜና መዋዕሎች በዘ መነ ክርስትና መጀመሪያ በአንድ አክሱማዊ ንጉሥ በግሪክ ቋንቋና ፊደል ተጽፎ ከአዱሊስ ከተማ የተገኘው ታሪካዊ ሰነድ የአጹ ኢዛናና የአጹ ካሌብ በግዕዝና በግሪክ ቋንቋዎች የተጸፉ ብዙ ዜና መዋዕሎች በተለይ የኢትዮጵያን ጥንታዊ ታሪክ በሚመለከት ቁልፍ የእውቀት ጮችና መሣሪያዎች ናቸው ። ኛ የኢትዮጵያን የመካከለኛውን ዘመን ታሪክ በሚመለከት ደግሞ በ የተጻፈው የአጹ ዓምደጽዮን ዜና መዋዕለ ሁለት ታዋቂ የአ ረብ የታሪክ ጸሐፊዎች ኦልማሪና ማክሪዚ በቅይም ተከተል በ እና በ አካባቢ ስለ ሰባቱ የኢትዮጵያ እስላማዊ የይፋት አዳል የደዋሮ የአራባቢኒየሀዲያ የሻርካ የባሊና የደራ መንግሥታት የጻፉት ሁለት የታሪክ መጻሕፍት በ የተጸፈው የአ ዘርዓያዕቆብ ዜና መዋ እክል የአጻእኔህርፍር ቦቤ ያዚሁዐፎበርጸ የእር ጀርረዘርዘዝር አርጃዐየ ዐ ጅዖ ከበጠሷ ሊ የ ጺ ርከርፎና ልነ ጆፎሠ ጩ ያክር ዖዞዕ ዐረር ይዘክህዐጋፎ ርና ያፎኀዝዚፎ ያና ሮ ሮና ዕሮ ፒሚከኗ ህፒ ሽርም ዕሕኳሠጸ ው የኢማም አህመድ ግራጁዜና መዋዕል በስስ የተጸድ የአዴ ሠርፀድንግል ዜና መዋዕል በ በአባ ባሕሪ የተጸፈው የኦሮሞ ፍለሳ ታሪክና በ በጸሐፊ ትእ ዛዝ ተክለ ሥላሴ የተጻፈው የአጹ ሱስንዮስ ዜና መዋዕል የዘመኑ ቁልፍ የታሪክ ምንጮች ናቸው ከር ሂ ሪያሊዝም የኢትዮጵያን ማዕከላ ጹው መንግ ድም መጠመልከት ሦስቱ የአጹ ቴዎድሮስ ዜና መዋዕሎች የአጹ ምኒልክ ዜና መዋዕልና በ በኢትዮጵያ ከጥንታውያን የፍርድ መዛግብት የተገኘና የተዘጋጀ የፍትሐብሔር ሕጋዊ ድርጅት በሚል ርዕስ በአራት ቅጾች የተሰበሰበው ግዙፍ የሕግ መጽሐፍ የዘመኑ ታሪክ መሠረታዊ ምንጮችና መሣሪያዎች ናቸው ። በሆኑ ሁሉ ውስጣዊና ውጫዊ ምክንያቶች በግብጽና በኙንት መካ ከል የነበረው ታሪካዊ ግንኙነት በዓመተ ዓለም ከ አካባቢ ጀምሮ በ ገደማ በቀይ ባህርና በአባይ ሸለቆ መካከል በዛሬው ኤርትራ ትግራይ ቀበሌ የኢትዮጵያ ጥንታዊው የደአማታውያን መንግሥትና ሥልጣኔ እስኪነሳ ድረስ በአፍሪካ ቀንድ ታሪካዊ የሕብረተሰብና የመን ግሥት ዕድገት ምን ይመስል እንደነበር ወይም በኾንታውያንና በደአማ ታውያን መካከል በሥፍራና በጊዜ በቋንቋና በባህል ምን ዓይነት ግንኙ ነትእንደነበረ የሚያሳይ የታሪክ መረጃ እስከ ዛሬ ገና አልተገኘም ። ጥንታዊ የዋሻ ስዕልና የመቃብር ላይ ትክል ሀውልት በዓመተ ዓለም ታወቁ ጥንታዊ ሰዎች ሁሉ ከአራቱ የኢትዮጵያ ኩሻዊ ሴማዊ ናይሎ ሦስተኛ ክስስን ሥል ታውቆ በሰነድ ቲካዊና ኦሞአዊ የቋንቋ ቤተሰቦችና ማህበረሰቦች ውጭ አይሆኑም በአምስተኛው ምዕተ ዓመ ግሥቱን ታሪካዊ መነሻ መቼና እን በአለፉት ብዙ ሺህ ዓመታት ውስጥ በተለይም ከዘመነ አክሱም የተገኘበት መመሙችቹቸችቱጣሚ መንግሥት በባሀላዊ ይራ ወዲህ የኢትዮጵያ አራቱን ነባርና ተዛማጅ ኩሻዊ ሴማዊ ናይሎቲካ ዴት እንደነበር ና ጽሕፈት በከፍተኛ ደረጃ የታወቀበ ር ጵያ ዊና ኦሞአዊ የቋንቋ ቤተሰቦችንና ማህበረሰቦችን በሥፍራና በጊዜ አንድ ዕድገት በራሱ ፊደል ተብሎ በዘልማድ ስለማይታሰብ በኢ ነሻ በሀውርታዊ የኢትዮጵያ አገርና ሕብረተሰብ ያደረጉ ዋና ዋና ኃይሎች ውል የመነ ፔንት ፍጻሜና የዘመነ ደአማት ሽግግራዊ መ ሁኔታዎችና ሂደቶች ደግሞ ረጅም ታ ክል እንደታወቀው የኢ ቶች የአገሪቱ አራቱ ነባርና አግባብ ቢያንስ ከ ዓመተ ዓለም አካባቢ ጀምሮ እንደሆነ መገመት ከ በልዩ ልዩ ምክንያቶችና መንገዶች የተካሄዱ ታላላቅ የሕዝብ እንቅስቃሴዎች ውጭ አይሆንም ። ሯ ሌማዊኗሄን ኢትዮጵያና ዓለም የኢትዮጵያ ታላቁ የአክሱማውያን መንግሥትና ሥልጣኔ የሦስቱ ጥንታዊ የአፍሪካ የእስያና የአውሮፓ አህጉራትና ሕዝቦች የመገናኛ ጐዳናና ድልድይ በሆነው በቀይ ባህር እስትራቴጂያዊ ክልል በዘመነ ክርስትና የመጀመሪያ አንድ ሺህ ዓመታት ጊዜ ውስጥ ከዘመኑ ታላላቅ የአረቢያ የኑቢያ ሚሮዌ የግብጽ የሮማውያንና የፋርስ ጥንታዊ ሕዝቦችና መንግሥታት ጋር እንደ ዘመኑ ዓለም አቀፍ ሁኔታና አሠራር በንግድ በሃይማኖት በዲፕሎማሲና በጦርነት ጉዳዮች የቀረበ ጂኦፖ ለቲካዊ መስተጋብር የነበረው አንድ የአፍሪካ ኃያል መንግሥትና ሥል ጣኔ ነበር ። በዚህ ጥናት ከዚህ በታች አግባብ ባለው ስፍራና ጊዜ ሁሉ እንደ ተገለጸው እነዚህ የግብጽ ነገሥታትና ወራሪዎች በሙሉ ወይም በከ ፊል እንደ የዘመኑ የዓለም ሁኔታና አሠራር በየዘመኑ ከተነሱ የኢትዮ ጵያ መንግሥታት ጋር በቀይ ባህርና በአባይ ሸለቆ በሮች በንግድ በሃይ ማኖትና በባህል የቀረበ ግንኙነት ነበራቸው በጥንትና በመካ ሪክ ኩሽ ኢትዮ ለያዩማንቢያ የመታው ማረ መኩሪያአልዋ እና ፋንጅ ወይም ስናር ተብለው በብዙ ስሞች የሚታወቁ ሕዝቦ ችና አገሮች በግምት ከ ዓመተ ዓለም እስከ ዓመተ ምህረት ድረስ በአርባ ስምንት ምዕተ ዓመታት ውስጥ በአባይ ሸለቆ ከሰሜን በአ ስዋን አጠገብ ከአባይ ወንዝ የመጀመሪያው ፏፏቴ አንስቶ በደቡብና በምሥራቅ እስከ የአክሱማውያን ኢትዮጵያ ጠረፍ ድረስ ባለው ምድር በየጊዜው በፈረቃ የተነሱ ልዩ ልዩ አጐራባች የአፍሪካ አገሮችና መንግ ረረ ። በዓመተ ዓለም ከ ጀምሮ የግብጽ በግሪኮች መሆን በአንድ በኩል ለደቡብ አረቢያና ለሜሮዌ ማንና ቀት በሌላ በኩል ግን በአካባቢው ዓለም ማለትም በአፍሪካ ቀንድ በቀይ ባህር በላይኛው አባይ ሸለቆና በአረቢያ ለአክሱማውያን መንግሥት አለም አቀፍ ዕድገትና መስፋፋት አንድ ውጫዊ አስተዋጽኦ አደረገ ። በዚህ ወቅት ግሪኮ ሮማውያን ከግብጽ በቀይ ባህርና በአባይ ሸለቆ የን ግድ በሮችና መስመሮች በአፍሪካ ቀንድ ከጥንታዊው የኢትዮጵያ መን ጣሥት ጋር በንግድ በሃይማኖትና በባህል የቀረበ ሉአላዊ ግንኙነት እንደነበራቸው በአክሱማውያን ዘመን የግሪክ ቋንቋና የክርስትና ሃይ መማኖት በኢትዮጵያ ምድርና ቤተ መንግሥት መገኘትና መስፋፋት አንድ ታሪካዊ ማስረጃ ወይም ምሳሌ ነው ። ቡብ ምስራቅ ከተጠቀሱትና የእስልምና ሃይማኖት ከሚከተሉ የአካባቢ ብር ጠቃሚ የስልትም የይዘትም ገች ሕዝቦችና መንግሥታት ጋር በአንድ አገር ተቻችለው የኖሩበት ሁኔታ ከታሪክ ዘገባ እንደሚታወሰው ነቢዩ መኃ በ ዓመታት በዘመኑ የአውሮፓ ክርስቲያን መንግሥታትና ሕዝቦች ይከተሎቅ ከነበረ በመዲና ከተማ ከሞተበት ጊዜ ሮድ ቁሪ ዎች በወረራና በዘረፋ ው ንጅ ክስላየ ዝሪ በዓይነት ልዩ እንደነበር ማጤን ብቻ የነቢዩ የአረብ ተከታዮ ሳውያንን ኃያላን ጠ ቓ ሰይፍ በአካባቢው ጥንታዊ ደክ ንን በምትካቸው የነ በሰባተኛው ምዕተ ዓመት አረቦች በመካከለኛው ምከራቅና የነበሩ ኦዴ መንግሥታትንና ንክ ና የባሀል ትምህርት በምስራቅ ሜን አፍሪካ እንዲሁም በደቡብና በምስራቅ አውሮፓ የወረራና የዘረፋ ን ሁል አቀፍ ያሃይማናት ሰሜን አፍሪካና ደቡብ ምዕራብ አው ዘመቻ በሚያካሂዱበት ወቅት በአውሮፓ የቀድሞ ሮማውያንን የኦ ከሕንድ ጀምሮ በምዕራብ እስ በሶስት ክፍለ አህጉራት በማዕበላዊ መንግስትና ሥልጣኔ በወረራ ያፈረሱ አዋማዊ የፍራንክና ሮፓ ማለትም እስከ አስን ድረሰ ሰፋሪ አንይ ና ነራ ስቲና ሃይማኖትና በፊውዳል ሥርዓት በመደራጀት ስፋፉት ን ጊ ን ድ የአባሲድ የፋጢማ የማምሉክና የኦት ላይ እንለ ት ላ ጾ በዚሀ ሁኔታ የኦማያ ተባሉ በቅደም ተከተል የአረቢያ የሶሪያ እንደሚታወቀው እነዚህ የቀድሞ የፍራንክና የጀርመን ወራሪና ግን ልጣኖች የተባሉ ነገሥታትና መሳፍንቶች ከሜካ አዋማዊ ነገዶች እስከ አሥረኛው ምዕተ ዓመት ድረስ በምዕራብ አውሮፓ ር ንን ከካይሮና ከኢስታንቡል ጥንታዊ ከተሞች በኢ በሮማዊው ፓፓ የበላይ መሪነት አንድ አህጉራዊ የካቶሊክ ክርስትና ይ ነ ን ስቆ ር ዳርቻዎችን ጨምሮ ኦ ጠረፍ የሕንድ ውቅያኖስና የቀይ ባሀር ኛውን ምስራቅ የሰሜን አፍሪካንና በይ ክው ወርና ባን ሸከ ከሀ ከ ህቨ ክዜእ ዞሠርጠቋጃ ሀሬ ህህ በአንድ ላይ ለረዥም ዘመን በሃይማ ተዛ ርርያናጸር አ ዳሠፊሩኪ ናህ አሰ እከቁሒ ሃ ውጎገዙ። በመሆኑም በ በሕንድ የፖርቱጋል እንደራሴና የጦር አዛዥ የነበረው አፎንሶ ዳልቡኬርኪኬ በአካባቢው የእስላም ዓለም ላይ ከኢትዮጵያ ጋር የመስቀል ጦርነት ለመክፈት በዜላ በር በኩል በሸዋ ወደ ኢትዮጵያ ቤተ መንግሥት አንድ የመልእክተኞችን ቡድን ላከ ። የደአማታውያን መንግሥት ከ ዓመተ ዓለም እስከ ዓመተ ምህረት ተ ፒዯተፖቆሰዎኮኮቄቼፌፊፌደርልጨፌሴፌጨኤጨኽሬዴመፎዉዱገ የታሪክ መረጃ በአፍሪካ ቀንድ ከኙንት የሀበሻ የአማልክትና የቅመማቅመም አገር በኋላ በታሪክ ለመጀመሪያ ጊዜ በጽሑፍ የታወቀው አገርና በዓመተ ዓለም በመጨረሻ አምስት ምዕተ ዓመታት በኢትዮ ጵያ በዛሬ ደቡባዊ ኤርትራና ሰሜናዊ ትግራይ የነበረው ጥንታዊ የደአ ማት መንግሥት ነው ። ቋንቋና ጽሕፈት የአክሱማውያን የግዕዝ ቋንቋ ፊደልና ጽሕፈት በዓመተ ዓለም ቢያንስ ከአምስተኛው ምዕተ ዓመት ጀምሮ በዘመነ ክርስትና በአራተ ኛው ምዕተ ዓመት እስከ አፄ ኢዛና ዘመነ መንግሥት ድረስ በ ዓመ ታት ጊዜ ውስጥ ያሳዩት ባህላዊ ዕድገት ብሎም የአገሪቱ ኢኮኖሚያዊና ማህበራዊ ዕድገት ዝትተኛ እንደ ነበር ከግዕዝ ቋንቋ የድምፅና የንግግር ሥርዓት ዕድገት ሁኔታ እንደሚከተለው በአጭር መገምገም ይቻላል ። « የግዕዝ ቋንቋ ፊደልና ጽሕፈት በመነሻ ደረጃ የተከሰተው በዓመተ ዓለም በዘመነ ደአማት መሆኑ በታሪካዊ መረጃ በትክክል የተረጋገጠ ነገር ቢሆንም እስከ ዛሬ በታወቀው ታሪካዊ መረጃ መሠረት የግዕዝ ቋንቋና ፊደል በዘመናዊ መልኩ ለመጀመሪያ ጊዜ በጽሑፍ የተገኘው በዘመነ ክርስትና በሦስተኛው ምዕተ ዓመት በሰሜን ኢትዮጵያ በዛሬው ትግራይ ገዳር የአክሱም ንጉሥ በሚለው አጭር ዜና መዋዕል ነው። ነገር ግን በመጨረሻ ከሰባተኛው ምዕተ ዓመት ጀምሮ የአካባቢው አረቢያ የቀይ ባህር ጠረፎችና መካከለኛው ምስራቅ ከግብጽ ጋር በአ ዲሱ ዓለም አቀፍ የኦረቦች እስላማዊ እንቅስቃሴ ሲያዙ የኢትዮጵያ የአክሱማውያን መንግሥት ለዘመናት በንግድና በባህል ከውጭ ዓለም ጋር የነበረው ጥንታዊ ግንኙነት ቀስ በቀስ እየተቋረጠ ሄዶ ። የቀይ ባህር የመካከለኛው ምስራቅና የግብጽ በአረቦች እጅ መው ደቅ በአንድ በኩል በዓለም የንግድ ሥርዓትና በአካባቢው ጂኦፖለቲካ አገልግሎት ላይ ለተመሰረተው የአክሱማውያን ሥልጣኔ ውድቀት በሌላ በኩል ደግሞ ለኢትዮጵያ ጥንታዊ ሉአላዊና በህውርታዊ የአ መንግ ሥት በአፍሪካ ቀንድ በሰሜን ከቀይ ባህርና ከአባይ ሸለቆ ወደ ደቡብና መሀል ለማደግና ለመስፋፋት ዓለምና አገር አቀፍ ሁኔታዎችን ፈጠረ። ነቹ ይ ወ ይካ ኮ በመጨረሻም በፀ ዓመተ ምሕረት አካባቢ እስከ ዛሬ በትክ ክል ባልታወቀ ወቅትና ሁኔታ በኢትዮጵያ ሰሜኑ ደጋ በላስታ አዲሱ የአ ገው ማለትም ዘእገው ስርወ መንግሥት ተፈጥሮ ከአክሱማውያን የገዥ መደብ የኢትዮጵያን ማዕከላዊ የአጹ መንግሥት ሥልጣን ወስደ እስከ ድረስ ለሦስት ምዕተ ዓመታት ጊዜ ያዘ ። ከዚህ በላይ በአጭርና በጥቅል በተዘረዘሩና በሌላ ብዙ ተመሳሳይ ምክንያቶች በኢትዮጵያ ጥንታዊ ሉአላዊና በሀውርታዊ መንግሥትና ሕብረተሰብ ግምባታና ዕድገት ታሪክ የአገው ስርወ መንግሥት በጥን ቱና በመካከለኛው ዘመናት መካከል ወሳኝ የሆነ የሽግግር ወቅት ሲሆን በሌላ በኩል በአገሪቱ በ በተነሳው አዲሱ ሰለሞናዊ ስርወ መን ግሥት መሪዎችና ደጋፊዎቻቸው የፖለቲካና የርዕዮተ ዓለም ተጽዕኖ የስርወ መንግሥቱ የአነሳስና የአወዳደቅ ዝርዝር ሁኔታ እስከ ዛሬ ድረስ በተረት ጉም ተሸፍኖ ቀርቷል ። በዚህ ወቅትና ሁኔታ ከዳህላክ ደሴትና ከዜላ ወ ነጋዴዎችና ሰባኪዎች በሲራራ ንግድ መስመሮች በመፀክ ዜ አሸሼ ሸለቆና ከጨርጨር ተራራዎች ባሻገር እስከ ታላላቅ ሀይቆችና የጊቤ ወንዝ ዘልቀው በመላው የሀርላ ሀዲያ ምድር የንግድ የሃይማኖትና የመንግሥት ምስረታ ትምህርትና ተግባራት በስፋት እስፋፉ « ከዘጠነኛው ምዕተ ዓመት እስከ አስራ አራተኛ መጀመሪያ ድረስ የተጠቀሱ የንግድ መስመሮች ሚይ ን ሮች በታሪክ ለመጀመሪያ ጊዜ የታወቁ የደቡብ ኢትዮጵያ እስላማዊ የሸዋ ከ ገደማ ጀምሮ የይፋት የአዳል የሞራ የሁባት የጀዳያ ቫህጸዐጄየሷ ጩጩ ፊ«ና ው ው መሙ ኣረኔር ናሌ ር ድም ኢረ መቼ ሙሜ ዉዉ ያቬጠወን በገር ከሮ ፎቺጄ ርስ ከህእባየሮየ ጮ ጨጮሥ ኤጨኮጆኤጻ ኣ የደዋሮ የአራባቢኒ የሀዲያ የፈጠጋር የሻርካ የ ማሀበረሰቦችና መሳፍንታዊ መንግሥታት እንደ እንጉዳይ ተከሰቱ ከእነዚህ የኢትዮጵያ እስላማዊ ማህበረሰቦች የይፋት አዳል ሱል ጣኔት ከበስተ ምስራቅ በግምት ከዛሬው ምስራቃዊ ሸዋና ከሐረርጌ ደጋ ክልል አንስቶ በጠረፍ እስከ ኤደን ባህረ ሰላጤና ሕንድ ውቅያኖስ ድረስ የሚገኘውን ሰፊ መሬት ይዞ በሃይማኖት በትምህርትና በባህል በአካባ ቢው የተቀሩ ሱልጣኔቶች ማዕከልና መንፈሳዊ መሪ አገር እንደ ነበር ከዚህ በላይ የተጠቀሱ የዘመኑ ሰነዳዊ መረጃዎች ያሳያሉ ። ከጥንት እስከ አስራ አራተኛው ምዕተ ዓመት መጀመሪያ ድረስ በመ ሀል ምዕራብ ኢትዮጵያ በግምት በምስራቅ ከዛሬው ምዕራባዊ ሸዋ አንስቶ በምዕራብ እስከ ከፋና ወለጋ ድረስ የጐንጋ ሕዝብ ምድር በነ በረው በአዋሽ በሙገር በአባይ በጊቤ በዲዴሳና በጐጀብ ታላላቅ ወንዞች ክልል ዳሞት በራሱ ዘውዳዊ ሥርዓት ዮሚዝቫ አንድ ታላቅ የደ ቡብ ኢትዮጵያ ጥንታዊ አገርና መንግሥት እንደነበር ይታወሳል ። ባጭሩ የአካባቢውን የጥንት ታሪካዊ ዕድገት በተመለከተ በአስራ ሦስተኛው ምዕተ ዓመት የኢትዮጵያ የአጹ መንግሥት በሰለሞናዊ ነገሥታት አመራር ከሰሜኑ ደጋ በመላው ደቡብ ኢትዮጵያ የመስፋፋት በወታደርና በፈረስ ብዛት ። ክጃት ሬ« ይምጣክ እውኗ በመካከለኛው ክፍለ ዘመን የአጹው መንግሥት ዕድገት ከ እስከ የታሪክ መረጃ በኢትዮጵያ ረጅም በሀውርታዊ የሕዝብና የመንግሥት ታሪክ ከ እስከ ድረስ ያለው ዘመን በአፍሪካ ቀንድ የአዋማዝም የጁዳይ ዝም የክርስትናና የእስልምና ሃይማኖቶችን የሚከተሉ ኩሻዊ ሴማዊ ናይሎቲካዊና ኦሞአዊ አራት ታላላቅ የቋንቋ በ ተሰቦችና ማኅበረሰቦች በአንድ የኢትዮጵያ ማዕከላዊው አጹ መንግሥት ሥር ለመጀመሪያ ጊዜ በአንድነት የተደራጁበት ታሪካዊ ዘመን ነው ። ከዘጠነኛው ምዕተ ዓመት ጀምሮ በደቡብ ኢትዮጵያ የእሰላማዊ መንግሥታትን ምሥረታና ዕድገት የሚገልጹና በአካባቢው በአረብኛ ቋንቋ በመቃብር ድንጋይ ላይ የተጸፉጥንታዊ ጽሑፎች በአስራ አራተኛው ምዕተ ዓመት መጀመሪያ በአፍሪካ ቀንድ የአዋማ ዝም የጁዳይዝም የክርስትናና የእስልምና ሃይማኖቶችን የሚከ ተሉ ብዙ ኩሻዊ ሴማዊ ናይሎቲካዊና አሞአዊ ሕዝቦች በማዕ ከላዊው የአ መንግሥት ሥር በአንድነት መደራጀታቸውን የሚ ገልጽ የአጹ ዓምደጽዮን ዜና መዋዕል ሯ በደቡብ ኢትዮጵያ የእስላማዊ አገሮችንና መንግሥታትን ታሪክ የሚገልጹ በቅደም ተከተል በዎቹና በዎቹ በአንድ ምዕተ ዓመት ውስጥ በሁለት ታዋቂ የአረብ የታሪክ ባለሙያዎች ኦማሪና ማክሪዝ የተጻፉ ሁለት መጻሕፍት በ የአዴጹ መንግሥስትን የድርጅትና የአስተዳደር ጉዳይ በሚመለከት የአ ዘርዓ ያዕቆብ ዜና መዋዕል በኢማም አህመድ ግራጁ አመጽ ዋዜማ በ የኢትዮ ጳያን የአዱ መንግሥትና ሕብረተሰብ ጥንቅርና አስተዳደር የሚ ገልጽ የፖርቱጋሉ አልቫሬዝ ገላጭ መጽሐፍ በ የኢማም አህመድ ግ ዕሚገልድ የአረብ ፋቂህ መድሐፍ ና የዱ በአንድነት የዘመኑ ታሪክ ቁልፍ የመረጃ ምንጮች ናቸው ። ከሁለቱ በዎቹ ወደ አክሱማውያን አገርና ቤተ መንግሥት የገባው የኢትዮጵያ መንግሥታዊ የክርስትና ሃይማኖት ለአስራ ስድስት ምዕተ ዓመታት በኋላ በ የኢ ትዮጵያ ሕዝባዊ አብዮት ሃይማኖትን ከመንግሥት ጉዳይ እስኪለየው ድረስ የአጹ ነገሥታት አንድ ታላቅ የፖለቲካና የርዕዮተ ዓለም መሣሪያ ሆነ ። በሰሜኑ ደጋማ ኢትዮጵያ ከአክሱማውያን ስርወ መንግሥት ውድ ቀት በኋላ በፌረቃ የተነሱ የአገውና የሰለሞናውያን የአዴጹ ስርወ መን ግሥታትና ነገሥታት በመሬት በግዛትና በንግድ ጉዳዮች የመስፋፋት ዋና አካባቢዎችና አቅጣጫዎች በደቡብ ኢትዮጵያ የጐንጋ ዳሞት የሀዲያ ሲዳማና የሀርላይፋት አገሮችና ሕዝቦች ሆነው ተገኙ « በዚህ አኳያ በ በሰሜኑ ደጋ የአገው ስርወ መንግሥት በሰሎሞ ኗ አርሮወ መንግሥት ክተለወጠ አስራ አምስት ዓመታት በኋላ በ በደቡብ ኢትዮጵያ በሀርላ አገር የጥንቱ የሸዋ ስርወ መንግሥት በአዲሱ የይፋት ዋለስማ ስርወ መንግሥት ተለወጠ ሁለቱ የሥልጣን ባላንጣ የገዥ መደቦች በኋላ በየአካባቢያቸው በዘ እስኪሸነፉ ድረስ ክአስራ ምስተኛው ምዕተ ዓመት እስከ ስድስተኛው ምዕተ ዓመት ድረስ መሀልና ደቡብ ምስራቅ ኢትዮ ያማያቋርጥ ጦርነት ክልል አደረጉት ። ይህ ጥንታዊ የባንቱ የአዛኒያው መንግሥት በአፍሪ ቀሰው የሕንድ ውቅያኖስ ዳርቻ በዓመተ ዓለም ከዘ ይረ ዓመት ገደማ ጀምሮ በዘመነ ክርስትናእስከ አስራ አራተኛው ምዕተ ዓመት ድረስ ለ ዓመታት ጊዜ እንደ ነበር ጥንታዊ የግሪክ የሮማውያንና የአረብ ጸሐፊዎች በየዘመናቸው ከሰጡት መረጃዎች ይታወሳል ። በአፍሪካ ቀንድ ጥንታዊ የኢትዮ አዛኒያን የወሰን ክልል በሚመ ለከት የአረብ ጸሐፊ ማሱዲ እንዳስቀመጠው በአስረኛው ምዕተ ዓመት የዋቤ ወንዝ በሁለቱ አገሮች መካከል የተፈጥሮየወሰን መስመር ነበር የአረብ የጅኦግራፊያ ባለሙያ የነበረው ኢብን ሴይድ በዘመኑ ጨምሮ እንደመዘገበው ደግሞ በአስራ ሦስተኛው ምዕተ ዓመት በሕንድ ውቅያኖስ ዳርቻ የሞቃዲሾ ከተማ ሕዝብ በሃይማኖት እስላሞች ከፖለቲካ ሥልጣን አኳያ ግን ከፊሉ በኢትዮጵያ የአጹ መንግሥት ስር ከፊሉ እንዲሁም በአዛኒያ መንግሥት ስር ነበር ። በጄከዜጠ ሀዉ ኮ የአህመድ ግራጁ አመጽ ከ እስከ የታሪክ መረጃ የኢማም አህመድ ግራጁ አመጽ ከ እስከ ድረስ የአዳል አመጸኛ ኤሚሮች ማለትም የክፍለ ሀገር ገዥዎች ከከተማ ነጋዴዎችና ከሃይማኖት ምሁራን ጋር በሕብረት በሁለቱም ማለትም በዋለስማ መሳ ፍንት በሚመራው በአዳሉ አካባቢያዊ የገዥ መደብና በአገር አቀፍ ደረጃ ደግሞ በአገሪቱ ማዕከላዊ የአጁ መንግሥት ላይ በድምሩ ለአሥራ ዘጠኝ ዓመታት ያካሄዱት በኢትዮጵያ ረጅም ታሪክ በማህበራዊ ዕድገት በሕይ ወት በገብረትና በባህል ከፍተኛ ጥፋት ያስከተለ የእርስ በርስ ጦርነት ነው። የመጽሐፉ ደራሲ አረብ ፌት አሊቃው ኢማም አህመድ ግራጁ በአዳሉ የዋለስማ መሳፍንታዊ ዥ መደብና በአገሪቱ ማዕከላዊ የአዴጹ መንግሥት አመራር ላይ በአካ ባቢና በአዝር አቀፍ ደረጃ ታላቅ ጦርነት አካሂዶ በሰሜን ምዕራብ በጣና ሐይቅ አጠገብ በደምብያ ማለትም በፈላሻ ምድር የመንግሥቱን ማዕከል ይህ በኢማም አህመድ ግራጁ አመጽ ብቻ ሳይሆን በኢትዮጵያ አጠ የመካከለኛው ክፍለ ዘመን ታሪክ አንድ ቁልፍ የመረጃ ምንጭ የሆ ነድ ታከ መጽሐፍ ለትውልድና ለታሪክ የተላለፈው በአዳል መንግሥት ወራሾች እጅ በታላቁ የሐረር ከተማ ሲጠበቅ ኖሮ በመጨ ኣስ ዘጠነኛው ምዕተ ዓመት ፍጻሜ በአውሮፓ ምሁራን ግኝትና ነው። በመሆኑም በአገሪቱ ታሪክ አንድ ከፍተኛ ጉዳይ ነው ። በዘመኑ በኢማም አህመድ ግራጁና በአኒ ሠርጸ ድንግል ዜና መዋዕሎች መለሳይ በሚል ስም በብዙ ሥፍ ራዎ ችና ወቅቶች የተገለጹ የጦር ሙያ ሰዎች በአዳል አገር ለማን በገንዘብ ተቀጥረው የሚዋጉ በጦርነት ሙያ በከፍተኛ ደረጃ የሰለጠኑና ልዩ የጦር መሣሪያ ማለትም የብረት ጥሩር የነበራቸው በሃይማኖት እስላሞች ዮነ በሩ የአዳል ምንደኛ ወታደሮች እንደነበሩ በትክክል የታወቀ ነገር ነው በዚሀ ረገድ ለምሳሌ በ የኢማም ኣህመድ ግሪሂ አመጽ የመለሳይ ወታደሮች የኢማሙ ምርጥ የግል ጦር የክብር ዘበኛ በመሆን ለኢማሙ አገር አቀፍ ድል ወሳኝ አስተዋጽኦ ኣደረጉ ። ሦስተኛ በሌላ በኩል የኢማም አህመድ ግራጁ ዜና መዋዕል ጸሐፊ አረብ ፋቂህ እንደጻፈውና የዘመኑን ታሪክ በጥልቀት የመረመሩ ታዋቂ ምሁራንም እንደሚስማሙበት ኢማም አህመድ ግራጁን ጨምሮ ለረ ጅም ጊዜ በኢትዮጵያ አዴ ነገሥታት ላይ ጦርነት ከአካሄዱ ከአዳሉ ፊው ዳል ኤሚርች ገራደች አውራዮችና ኢማሞች ብዙዎቹ በታላቁ የሁ ባት ክፍለ ሀገር ከትግሬአዳል ጋብቻ ከ እስከ ድረስ ከአንድ ምዕተ ዓመት በሚበልጥ ዘመን ውስጥ የተፈጠሩት የበለው ወረኛ ጐሳ መሪዎችና አባሎች ነበሩ ። በ ት እስራኤሎች ልዑላን ማለቱ ነው በሰይፍ እየተመቱ በበር የሚገ ያትም ስለሃይማኖታቸው ወደ ባህር እየተወረወሩ ሞቴ የቀ የአመጹ አገር አቀፍ ሂደትና ስፋት መ ችት የኢትዮጵያ ት ያልችንን ጦር ዋችና ኤሚሮት መካከል ለረጅም ዘመን የተካሄደው መስ የሥልጣን ትግል በሚመለከት ከዚህ በላይ በከርዝር የቀባናው አንደተጠበቀ ሆኖ በኢትዮጵያ በሁለቱምማለትም በአካባቢ የአጻል ሱልጣኖችና በአገሪቱ ማዕከላዊ አዎች ላይ የ የአዳሉ ኢማም አህመድ ግራጁ የአመጽ ጦርነት ዋናው የወቅቱ ዓለም አቀፍ መነሻ በዘመኑ ከ እስከ ዎቹ ድረስ በአካባቢው በሕንድ ውቅ ያኖስ በፋርስ ባህረሰላጤ በአረቢያና በቀይ ባህር አገሮችና ሕዝቦች ለይ ሁለቱ የፖርቱጋልና የቱርክ ባላንጣ ወራሪዎች የፈጠሩት ዓለም አቀፍ የኢኮኖሚ። ከዚያ በኋላ በተለይም በአፍረካ ቀንድ በቀይ ባወር ይጽኗቹ ረዝድ ኢማም አህመድ ግራጄ በአጹ ልብነ ድንግል ማፅፀክላዊ መንጣጫሥትና ሠራዊት ላይ የአመጽ ጦርነት ከመክፈቱ በፊት እልክ ድረእ በሐረርና በሁባት ክፍለ ሀገራት ከሱልጣን አቡበ ክፎፍ ከይማሌ ተክታዮች ጋር ሲዋጋ ሳለ በ ገደማ የአዴው የደዋሮ ሕሦጐራዳች ክፍል ወገር ገዥ ፋኑኤል ታላቅ ጦር ይዞ ኢማም አህመድ ግራጁ ጽበንደረይት ሁባት በተባለ አገር ላይ የተለመደውን ወቅታዊ የግብርና የዘ ደፋ ዘመፓ አኳጄሄደ ይወቅ የእሕስይራ ሰባት ዓመት ወጣት የነበረው ኢማም አህመድ ግራጁ የፋኑኤልን ጦር በውጊያ አጃንፎ ከመለሰ በኋላ በደዋሮ ማለትም ይራሱ በፋኑኤል ግዛት ላይ የራሱን የዘረፋ ዘመቻ አካሂዶ ከታላቅ ምርኮ ጋር በድል ወሯ አገሩ ተመለሰ ከደዋሮ ዘመፓ በኋላ በ ኢማም አህመድ ግራጁ በተጨማሪም ይጸሐረር ከተማ በግምጓር ውጊያ ሱልጣን አቡበከርን ከሶማሌ ተከታዮቹ ጋፎ ድል አድርጐ ፀሃያ አንድ ዓመቱ የአዳል አካባቢ መንግሥት ሥል » በጋድ ያ። ይህ በአጹ ልብነ ድንግልና በኢማም አህመያ ግራጁ መካከል የተከሰተው የደከመ ማዕከላዊው አጺና ጠንካራ የአካባቢው ጦር አበጋዝ ግንኙነት በአስራ ዘጠነኛው ምዕተ ዓመት እስከ አጹ ነገሥታት ቴዎድ ሮስ ዮሐንስና ምኒልክ ዘመን ድረስ በመቀጠል የኢትዮጵያን የማህበ ራዋ ሥርዓት ዕድገት ለምዕተ ዓመታት ወደ ኋላ እንደሚያስቀረው በዚህ ጥናት ከዚህ በታች አግባብ ባለው ሥፍራና ጊዜ ይገለጸል «። ስምንተኛ በ ፖርቱጋሎችና ቱርኮች በየበኩላቸው በሃይማ ናት ስምና ሽፋን በአገሪቱ ውስጣዊ የእርስ በርስ ጦርነት ጉዳይ ጣልቃ ከዝቡበት ጊዜ ጀምሮ በቀይ ባህርና በአባይ ሸለቆ ጠረፎችና በሮች የውጭ ኃይሎች ግፊት ከዚሁ ከቀይ ባህርና ከኦባይ ሸለቆ ጂኦፖለቲካ ጋር በቅ ርብ የተቀራኘው አገርና ዓለም አቀፍ የባርያ ንግድ በኢትዮጵያ ብሔራዊ ነጻነት የግዛት አንድነት ሰላምና ማኅበራዊ ዕድገት ላይ አንድ ታላቅ የ ውጭ ተጽዕኖ አሳደረ ። የገበርጌ የወረባ የሸዋ የዳሞት የጋፋትና የእርያ ሁለተኛ በረጅምና መራራ ጦርነት ደጋማውን ራር የምብያና የጐጃም ጥንታዊ ኦገሮችንና አውረደ ይዞታና ሰፈራ ነጻ አካባቢዎች ካደረጋቸው በኋላ ጠሮች ንዮስ በሰሜን ምዕራብ በታላቁ የጣና ተረ ሐይቅ አክ ከ ድረስ ኢማም አህመድ ግራጁ የመንግሥቱ መሠ ከ እስ በአገው በ ና ትና ማዕከ ርጐ በቆረቆረው በአገ ፈላሻና በጉሙዝ ምድር አ ል ያዊ የጐንደር ስርወ መንግሥትና ዘመነ መንግሥት ወጻ ዴት እንደመሠረተ እን ሦስተኛ ከ እስከ ድረስ የፖርቱ አዲስ ኢየሱሳውያን የተባሉ የካቶሊክ ሚሲዮናውያን በአይ በሩና መሪነት የገዥ መደብ መሪዎችንና አባሎችን ከግብጸዊ የኦርቶዶ ይ ወደ ሮማዊ የካቶቱሊክ ክርስትና በመለወጥ እንዴት ረ ክስ ክር ራራ የሆነ የሃይማኖትና የእርስ በርስ ጦርነት እንዳንቀሳቀሱ በጠርቲ ምክንያት አጹ ሱስንዮስ ራሱ በአመጽ ግፊት ከዙፋኑ ሲወርድ በ ቱም በወራሹ በአጹ ፋሲል የፖርቱጋል ሚሲዮናውያን ከኢትዮጵያ ነፈ እንደተባረሩ ዴት በዝርዝር የሚገልጽ በአገሪቱ በኦሮሞ ሰፈራና በጐንደር ግሥት ምስረታ ቁልፍ የታሪክ ምንጭ ነው « መን በአስራ ስምንተኛው ምዕተ ዓመት በጐንደሩ ተዘጋጅቶ በ በረኔ ባሴት ወደ ፈረንሳይኛ የተተርጉመጋ ይ ሰነድ የኢማም አህመድ ግራጁ አመጽየታላቁ የ ሕዝቦች ፍለሳ የእነ አዴ ገላውዴዎስ የእነ አጹ ሠርጸ ድንግል ዜና መዋዕሎች የጐ ንደር ስርወ መንግሥትና ነገሥታት በዘመነ ጐንደር የተነሱ የሃይማኖት ጉዳዮች ሁሉ አጭርና አጠቃላይ ዘገባ ነው ። ኳ ፎጨ ሏል ር የጐንደር መንግሥት ምስረታና የሃይማኖት ጦርነት ፆች መካከል ለረጅም ጊዜ የተካሄደው ጦርነት በ አካ ፓና ንብረት መጥፋት አንድ ሌላ ምክንያት ሆነ መሚ ለብዙ ሕይ በአስራ ስድስተኛው ምዕተ ዓመት ሦስቱ ተ ኩል በአስራ ሰባተኛው ምዕተ ዓመ ትም ከውጭ የፖርቱጋሎችና የቱርኮች ግፊት አለች ልተቶች ግለ ይደላ ታት ውስጥ የእስፔን ኢየሱሳውያንን መው ም አህመድ ግራጁ አመፅና ታላቁ የሕዝቦች እንቅስቃሲ በእን የኢ ሦስት ትምህርት የሙያ ጥበብ አዲስ የቤት የከተማ የ መንግሥት ሥርዓትና ሥልጣን አዳከሙኒ የድይድይ ሥራ በማየት የኢትኖጵያ ነገሥታት በባላንጣዎቻቸው ላይ ። በዚህ ረገድ በሰ ብ በጣና አባይ ክልል በአስራ ስድስተኛው ምዕተ ዓመት የኢማም አህመድ ግራጁ መንግሥት ስራ ው ምዕተ ዓመት የአ ሱስንዮስ በዎቹ አሥርታት አ ሱስንዮስ ከረጅ ለሺ ዴው ብ ት ከ ቱም ነቅሎ በሌላ የአካባቢ ሕዝቦች መካከል በተነው ። ኖያዩ ቶሊክ የቃሉ ትርጉም የበላይ አጠቃላይ ሁሉ አቀፍ አን ከላ ርይ በሚሉ በምስራቁ የኦርቶዶክስ ኦርቶዶክስ የቃሉ ትር ር እውነተኛ የጥንቱ አንጃ ማለትም በሁለት ተጻራሪ ነፈ አንጃዊ ክፍፍሉ መሠረት የግብጹ ኮፕት የሶሪያ ም የኢትዮጵያ የኑቢያና የሩሲያ አብያተ ነ የቤተ ክርስቲያን ሊቃውንት ውሳኔና መሪ የዲዮስቆሮስ የአንድ ባህርይ በዚሀ ረገድ ከ ዓመታት በፊት በሰ በመካከለኛው ምስራቅ በአውሮፓ በጥንቱ እርዮስ እነአትናቴዎስ እነመቅዶንዮስ እነፍላቭያኖስ እነዲዮስቆሮስ እነ የመለኮት ባህርያት በማለት የቀሰቀሱትን የሃ ሰባተኛው ምዕተ ዓመት በኢትዮጵያ በአዲስ መ ሸል የፖርቱጋልና የእስፔን ካቶ ቤተ ክርስቲያን ን ሱሳውያን ትምህርትና ሥራ በኢትዮ ሊቃውንት ሳይሆን ከአሥር ምዕተ ዓመ ክርስቶያን ዘመን በአስራ ሦስተኛው ምዕተ ዓመት በግብ ይ መረያርክ ቄርሎስ ሳልሳዊ ዘመን በአረ አንድ አብን ኣልአሳል በተባለ የግብጽ ኮጥት ጸሐፌ እንደሆነ ሰነዱ ላይ በቀናው በሊቃውንት ጥናትና ምርምር ሥራ በት ጆች ል ክዞል የኢትዮጵያ ነገሥታት ለግብጽ ባለሥ ሁለተ የጊዜው ብዙ ሀብት እየከፈሉ የሚያስመጡት ባቲ ቅያር በኩል ለአገሪቱ ቋንቋዎችና ባህል ባዕድ በመሆኑ ነረ ካ ያህል የቤተ ክርስቲያን መሪ ተብሎ ለምዕመናንና ለካህናት በዙ ትና የቅስና አገልግሎት ከመስጠትና በሥልጣን ትግል አሸናፊ በሆነው መስፍን ራስ ላይ ዘውደ ከማጥለቅ ሌላ በቤተ ክርስቲያኑ የትም «ትና የአስተዳደር ጉዳዮች አመራር ለመስጠት ከኢትዮጵያ ነገሥታት ጎድ ም ሥልጣንም አልተሰጠውም ። በአስራ ስድስተኛው ምዕተ ዓመት ቦፖር ና በቱርክ መካከል በሕንድ ውቅያኖስና በቀይ ባህር የተፈጠረው ኃይል ሚዛን ግጭት በእርግጥ በኢትዮጵያ በሥፍራ በጊዜና በተግ ር ተከታታይና ተደራራቢ ለሆኑ የአህመድ ግራጁ አመጽና ለታላቁ የሕዝቦች እንቅስቃሴ አንድ ውጫዊ ምክንያት በመሆን ለኢትዮጵያ ዛዕከላዊ የአጹ መንግሥት ሥርዓትና ሥልጣን መዳካም አስተዋጽኦ ገና በተጨማሪም ከ እስከ ድረስ ለሶስት አሥርታት ና እንአት በኢትዮጵያ ላይ ተከታታይ የወረራ ጦርነቶች እንደ አካሄዱ በት ክክል ተረጋግጦአል ርግን በአስራ ስድስተኛው ምዕተ ዓመት ሁለተኛው አጋማሽ ላይ ሕ ርኮኑችሆላንዶችና እንግሊዞች በየፊናቸው በቀይ ባህርና በሕንድ ውቅ ያስየፖርቱጋሎችን ይዞታ ከማጥፋታቸው በላይ ከ እስከ አርስ ፖርቱጋል ራሱ በቀጥታ በእስፔኝ በመያዙ በተጨማሪም በ ሆላቁ የአርሜዳ ጦርነት የእስፔኝ ዓለም አቀፍ የባህር ኃይል በእንግ ሊዝ የባህር ኃይል ለአንዴና ለመጨረሻ በመደምሰሱ በአስራ ሰባተ ዮ ሪዶ አን የፈጠና ድ ውፁ ምዕተ ዓመት ከየሱሳውያን በተባሉ የካቶሊክ ሚሲዮናወያን ምክ ገት በኢትዮጵያ ላይ የፖርቱጋል ሆነ ኀ ፖለቲካዊ ወይም ወታ ደራዊ እን ጋት ተይ ነበያም ። በፓትረያርክ መንዴዝ የአስተዳደር ፖሊሲና ተግባር የተነጠ ሹመትና ጉልት በሱስንዮስና በኢየሱሳውያን ውድቀት መልሰው የኢትዮጵያ ካህናት የራሳቸውን ተዋሕዶ ቅባት የተባለውን የም ስጢረ ላሴ ማለትም የእርስ በርስ ጦርነት የአካባቢ መሳፍንቶችና የጦር አበጋዞች እንደ አደረጉ ሁሉ በአስራ ዘጠነኛው ምዕተ ዓመት ማዕከላ ዊው የአዴጹ መንግሥት ሥርዓትና ሥልጣን እስኪጠናከር ድረስ አላቋ ረጡም የኢትዮጵያ የመጀመሪያው ዘመናዊ የታሪክ ምሁርና ጸሐፊ አለቃ አጽመጊዮርጊስ የጋላ ታሪክ በተሰኘው መጽሐፋቸው በሰጡት አስተያየት አጹ ሱስንዮስ ከወንደሙ ከራስ ስዕለ ክርስቶስ ጋር የኦሮሞን የፍለሳና የሰፈራ ስምሪት ከኢትዮጵያ የሰሜኑ ደጋ አካባቢ ወደ ምስራቅ ወደ ደቡብና ወደ መሀል ምዕራብ መልሶ አረጋጋ በኦሮሞና በአማራ ማኅበረሰቦች መካከል ባህላዊ ሃይማኖታዊና ታሪ ኮዚከህ ነጸጄ ዐ ካዊ የውህደት ምዕራፍና ሂደት ጀመረ በሃይማኖት ሦክን ሆ ረንጅ ሠራተኞች አስመጥቶ በኢትዮጵያ አዲስ የሥልጣኔ ሥረ ያት የፈ የቤት የከተማ የድልድይ ሥራ ጀመረ ብሎም የጐንደር ለትም ቆረቆረ ነገር ግን የንጉሥን አዲስ ዘመናዊ ትምህርትና የለሕ ን የማይፈልጉ የኢትዮጵያ መኳንንትና ካህናት ተዋግተው ራሱን ጠ« ልጁ ፋሲለዴስ ግን ከእነዚህ አዲስ ትምህርትና ለውጥ ከሣህ። የጀ ቸዋንት የአክሱማውያን የአፄ መንግሥት አካል የነበ በዚ ቀዝብ በአክሱማውያን ስርወ መንግሥት ፍጻሜ በቀይ ባህ ሥር ቋት ንህ ርና በላይ ጀርንና ካት ዜና መዋዕልና በሎዶልፍ ካርታ እንደተመለከተው በአስራ የሶ ብ ነበር ሠ በሎዶልፍ ዘገባ ካባቢ በፈረቃ የሚኖር ሕዝብ ነበር መካከል በሚገኘው ሰፊ አካባቢ ናቅስ ባቅ ፖሮ የጁ አባይ ር በተባሉ አምስት ነጻ ንዑሳን መንግሥታት ነነ ባዝን ይታወሳል ከእነዚህ የቤጃ ጥንታዊ ማህበረሰቦች በአፄ ተ ት ዕተ ዓመት የባቅላን ቤጃ በባርካ ሳህል ቆላ ክልል ገና ለዛተኛውምዕና መንግሥት አካል ሕዝ ጨትየያ የአጹ መሰርካ ሳህል ቆላ የባትልን ቤጃ ዘላን ሕዝብ ከእን ንቀሳቀሰ በክረምት ወራት በቆላማ ሥፍራ በበጋ ወ ዶልፍ መረጃዎች መሠረት ከተጠቀሱት አገሮች ግማሾቹ ብቻ ሠራር አቦ ና ባን ፆዖሎ ማን ካ ኒ ከዚህ በላይ በተጠቀሱ የኢየሱሳውያንና የሉ ዲሁም በኢትዮጵያ ዜና መዋዕሎች መሠረት በአስራ ስዚባም ፈግሞ በመራት ድምበርና በሥልጣን ጉዳይ እርስ በርላ ዓመት የኢትዮጵያ ምድርና ሕዝብ በውስጥ ከሁለት ከፍነ ምለ ዜለ በሾዶ ሃሚጣሉ አስራ ሁለት የእንጾኪያ የኤፍራታ የጣድም ደጋ አካባቢ በማዕከላዊ መንግሥት ሥር የደቡብ ደግሞ በአሉ ሰሚ ም ዘወትር ጀትላ የግሼ የዶባ የመረሬ የመርሐቤቴ የሞረት በ ው ው ር ሰ ከተም ነገሪ የቀ ከ ካ።

• N.B. This Summary is Very Experimental!! based on the following scripts from:
  • https://github.com/millzon/textSummarizer-am
  • https://github.com/icoxfog417/awesome-text-summarization#motivation